De schilder Rembrandt Harmensz van Rijn (1606-1669) had een lui oog en had daardoor waarschijnlijk moeite met het waarnemen van diepte. Tot die conclusie zijn de Amerikaanse neurobiologen Margaret S. Livingstone en Bevil R. Conway van Harvard Medical in Boston gekomen na bestudering van een groot aantal zelfportretten van de Nederlandse schilder.

De Amerikaanse onderzoekers kwamen tot deze stelling nadat zij 36 zelfportretten, waarop zijn ogen duidelijk te zien zijn, hadden bestudeerd. In 24 van de 25 portretten in olieverf is zichtbaar dat de schilder zijn linkeroog licht asymmetrisch afbeeldt. En in alle 12 onderzochte etsen was het juist Rembrandts rechteroog dat een afwijking vertoonde. Livingstone en Conway denken dat de afwijkingen duiden op stereopsis, de wetenschappelijke benaming voor een lui oog. Ze publiceerden dit in het England Journal of Medicine. Livingstone denkt dat niet het linkeroog maar het rechteroog van de schilder lui was, omdat hij zijn eigen spiegelbeeld schilderde. In de etsen die hij maakte toonde juist zijn rechteroog een afwijking, wat te verklaren is doordat bij het etsen links en rechts verwisseld worden bij het drukproces. Ook andere beroemde schilders, zoals Pablo Picasso en Leonardo Da Vinci hadden volgens de beide Harvard-onderzoekers oogafwijkingen die niet leidden tot een negatieve beïnvloeding van hun artistieke prestaties. (...) Volgens Margaret Livingstone zouden zij juist voordeel hebben gehad van het luie oog bij het overzetten van driedimensionale beelden in tweedimensionale schilderijen of tekeningen. Bij het lesgeven in tekenen of schilderen (ook tegenwoordig nog) wordt vaak gevraagd om één oog te sluiten om het beeld beter te zien en op een vlak te kunnen weergeven. (...) 

Stereoblindheid zou elke kunstenaar een beetje kunnen helpen bij het weergeven van de wereld op een plat leeg vel papier, zegt Dr. Conway, die ook kunstenaar is. "Waar moet je beginnen?" zei hij. "De echte wereld is zo rijk aan driedimensionaliteit, het is moeilijk om die rijkdom aan diepte over te brengen op papier."

Kunstenaars gebruiken veel trucs om de illusie van diepte te creëren, merkte hij op. Dingen met een hoger contrast of een hogere resolutie lijken dichterbij te zijn. Vaagheid en blauwheid duwen dingen in de verte. Zulke kenmerken zijn veel duidelijker voor de kunstenaar wanneer stereoscopische aanwijzingen worden verwijderd.

Tenslotte hebben kunstenaars die stereoblind zijn een natuurlijk vermogen om zich te concentreren op de vormen van objecten en de ruimte rondom een object, vaak negatieve ruimte genoemd, aldus Dr. Conway. Dit geeft hen een natuurlijk voordeel bij het ontwikkelen van “platte” beelden.

De aandoening die Livingstone en Conway hebben gediagnosticeerd, divergente strabismus, begint meestal in de vroege kindertijd wanneer de spieren die de twee ogen op één lijn brengen zich niet goed ontwikkelen. Al snel concentreert het ene oog zich op wat er te zien is terwijl het andere oog naar één kant afwijkt. Om dubbelzien te voorkomen, leert het brein de beelden van het afdwalende oog te onderdrukken. Mensen die aan deze aandoening lijden kunnen scheelzien en/of een lui oog hebben, aldus Dr. Livingstone. In beide gevallen zijn ze stereoblind, wat betekent dat hun hersenen de de onafhankelijke beelden van elk oog niet kunnen combineren om diepteperceptie te creëren.

Bronnen: livingstone.hms.harvard.edu, The New York Times, The New England Journal of Medicine, Kunstredactie Trouw